Đurđevi stupovi-jedan od najstarijih srpskih manastira

Manastir Đurđevi stupovi, jedan od bisera srpske srednjovekovne države koji se nalazi na Listi Svetske baštine UNESCO-a, izgrađen je na brdu iznad današnjeg Novog Pazara, u tzv. Starom Rasu.

Pripada najstarijim srpskim manastirima. Ovaj, po mnogo čemu poseban hram, podigao je Stefan Nemanja u prvim godinama posle stupanja na presto velikog župana (izgradnja je završena 1171. godine), a crkva je oslikana oko 1175. godine.

Manastir se nalazi na nadmorskoj visini od 742 metra. Ovaj srednjovekovni dragulj srpske duhovnosti i kulture, čije ime potiče od karakterističnih kula (stupova), predstavlja monumentalno svedočanstvo početka srpske državnosti i njene bogate kulturne baštine.

Đurđevi Stupovi, posvećeni Svetom Đorđu, nije samo verski objekat, već i izuzetno važan istorijski spomenik koji govori o srpskom srednjem veku, dinastiji Nemanjića i razvoju srpske umetnosti i arhitekture. Sa svojih visina, manastir pruža veličanstven pogled na planinske vence Golije, Rogozne i Kopaonika, dok svedoči o burnoj istoriji ovih prostora kroz vekove.

Ovaj manastir je osnovao 1171. godine veliki župan Stefan Nemanja i predstavlja važan duhovni, kulturni i istorijski centar srpskog naroda.

Stefan Nemanja, osnivač dinastija Nemanjića i veliki župan Raške, osnovao je manastir Đurđevi Stupovi kao svoju zadužbinu.

Prema legendi, Nemanja je obećao Svetom Đorđu da će izgraditi crkvu u njegovu čast ako pobedi u odlučujućoj bici protiv vizantijskog cara Manojla I Komnina. Nakon pobede, Nemanja je ispunio svoje obećanje i podigao manastir na brdu iznad svog sedišta u Novom Pazaru. Prema drugom predanju, budućeg rodonačelnika dinastije Nemanjića zatvorila su u pećini braća, zbog prelaska iz katoličanstva u pravoslavlje. U tim teškim trenucima zatočeništva, Nemanja se zavetovao Svetom Đorđu da će, ukoliko bude oslobođen, podići manastir u njegovu čast na mestu koje je mogao videti iz svog tamničkog prozora.

Manastir Đurđevi Stupovi je jedinstven po svojoj arhitekturi koja kombinuje elemente vizantijskog i romaničkog stila. Centralna građevina je Crkva Svetog Đorđa, koja je prvobitno bila ukrašena sa dve monumentalne kule (stupova), po čemu je manastir i dobio ime. Crkva je građena od tesanog kamena i opeke, sa kupolom koja dominira celokupnim kompleksom.

Unutrašnjost crkve je bogato ukrašena freskama iz 12. veka, koje predstavljaju vrhunac srpskog srednjovekovnog zidnog slikarstva.

Freske prikazuju prizore iz života Isusa Hrista, Bogorodice i svetaca, sa posebnim akcentom na Svetog Đorđa.  Iz tog perioda potiče i jedan od najstarijih sačuvanih srpskih natpisa – ktitorski natpis Stefana Nemanje, dragoceno svedočanstvo o početku srpske pismenosti.

Tokom vekova, manastir Đurđevi Stupovi je bio centar duhovnosti i kulture, igrajući ključnu ulogu u širenju pravoslavlja i obrazovanja u ovom regionu. Manastir je pretrpeo velika oštećenja tokom osmanske vladavine, ali je uvek bio obnavljan zahvaljujući posvećenosti monaha i vernika.

Ono što manastir Đurđevi Stupovi izdvaja od ostalih srpskih srednjovekovnih manastira jesu njegove karakteristične kule – stupovi, po kojima je i dobio ime.

U novije vreme, manastir je postao mesto hodočašća i duhovnog sabranja, privlačeći veliki broj posetilaca iz zemlje i inostranstva. Obnovljeni manastirski kompleks pruža posetiocima uvid u bogatu istoriju i duhovnost srpskog naroda.

Podizanje Đurđevih Stupova imalo je i duboki politički značaj. Manastir je podignut na mestu vidljivom iz stare prestonice Rasa, simbolično pokazujući Nemanjinu pobedu nad braćom i učvršćivanje njegove vlasti. Istovremeno, to je bio i prvi veliki graditeljski poduhvat koji je najavio buduću zadužbinarsku delatnost dinastije Nemanjića.

Kralj Dragutin – drugi ktitor i njegov kraj u manastiru
Vek kasnije, značajnu ulogu u istoriji manastira odigrao je kralj Stefan Dragutin, unuk Stefana Nemanje. Nakon što je 1282. godine na saboru u Deževi, koji se održao upravo u okviru manastira Đurđevi Stupovi, predao kraljevsku vlast svom bratu Milutinu, Dragutin je postao gospodar severnih srpskih zemalja.

Kao drugi veliki ktitor manastira, kralj Dragutin je dogradio pripratnicu crkvi Svetog Đorđa i dao da se oslika novim freskama. Ova intervencija nije bila samo građevinska – predstavljala je i simboličko vezivanje za tradiciju rodonačelnika dinastije, Stefana Nemanje.

Posebno je zanimljiva činjenica da je kralj Dragutin, nakon što se zamonašio kao monah Teoktist, proveo poslednje godine svog života upravo u Đurđevim Stupovima. Tu je i umro 1316. godine, a njegov grob u manastiru postao je mesto poštovanja i hodočašća. Nažalost, grobnica kralja Dragutina opljačkana je u XVIII veku, tokom jednog od mnogih razaranja koja je manastir pretrpeo kroz svoju burnu istoriju.

Posebno vredne su freske nastale u vreme kralja Dragutina, početkom XIV veka, koje pokazuju dalji razvoj srpskog srednjovekovnog slikarstva. Nažalost, zbog viševekovnih razaranja i nepovoljnih uslova, mnoge freske su oštećene ili potpuno uništene.

Neki fragmenti fresaka su, radi bolje zaštite, premešteni u Narodni muzej u Beogradu, gde se i danas čuvaju kao dragoceno svedočanstvo srpske srednjovekovne umetnosti.