Medijana- rezidencija rimskog cara Konstantina velikog

Arheološko nalazište Medijana se nalazi na oko 4 km istočno od Niša, pored nekadašnjeg antičkog puta Via militaris, koji je iz Singidunuma i Viminacijuma vodio ka istoku, prema Serdici i dalje prema Constantinopolisu (Carigradu).

Medijana predstavlja naselje otvorenog tipa, koje obuhvata prostor od oko 80 ha, sa istočnom granicom do naselja Brzi Brod. Svoj razvoj iz poljoprivrednog gazdinstva u luksuzan administrativno- rezidencijalan kompleks sa nizom objekata različite namene, Medijana duguje činjenici da predstavlja rodno mesto rimskog cara Konstantina, koji je u periodu između 317. i 334. godine često boravio na Balkanu i tada na Medijani izgradio i rekonstruisao niz objekata, od kojih najznačajniji i arheološki najpotpunije istražen predstavlja vila sa peristilom.

Medijana je predstavljala carsku rezidenciju koju su posle smrti cara Konstantina posećivali njegovi naslednici, a u kojoj su 364. godine, Valentijan I i Valens, podelili vojsku i carstvo.

Višedecenijska arheološka istraživanja na Medijani su započeta zahvaljujući interesovanju putopisca i istraživača Feliksa Kanica, koji 1864. godine opisuje, pored ostalog, i ostatke antičkog objekta s pretpostavkom da on predstavlja carsku letnju rezidenciju koja je tu mogla biti sagrađena „zbog lepote predela i dva lekovita vrela u blizini“.

Godine 1933. zvanično počinju prva istraživanja Medijane od strane Narodnog muzeja u Nišu, pod rukovodstvom Adama Oršića-Slavetića, a 1935. i 1938. godine Rudolfa Bratanića.

U tim istraživanjima su otkriveni severni deo vile sa peristilom, deo termi i deo žitnice (horeum), a iznad prostorije sa mozaicima (stibadium A), koja je otkrivena 1935. godine radi konzervacije i očuvanja mozaika, naredne godine biva podignuta zgrada Muzeja Medijane.

Posle drugog svetskog rata, 1949. godine, kao jedno od najznačajnijih antičkih nalazišta, Medijana biva stavljena pod zaštitu države. Prva sondažna istraživanja su početa 1961. godine pod rukovodstvom Miodraga Grbića, sa ciljem da se utvrde gabarit naselja, vertikalna i horizontalna stratigrafija.

U tu svrhu je na površini od 80 hektara otvoreno 246 sondi, a tada dobijeni rezultati omogućili su stvaranje plana budućih radova na Medijani, pre svega iskopavanja vile sa peristilom i objekata u njenoj okolini.

Obimna zaštitna arheološka istraživanja, koja su 1975., 1980. i 1983. godine obavljena pod rukovodstvom dr Ljubice Zotović, rezultirala su otkrićima dveju manjih vila (vila A i vila B), zatim zidovima utvrđenja, kao i otkrivanjem ostataka sistema za navodnjavanje – vodotornja i žitnice (horeum).

U periodu od 1979. do 1982. godine i od 1984. do 1989. godine na Medijani su vođena istraživanja vile sa oktogonom i dvorišta, označenim kao baptisterijum i sakralni objekat.

Nova etapa istraživanja Medijane takođe je inicirana potrebama infrastrukture. U periodu od tri godine, 1994-1996., ekipa Arheološkog instituta na čelu sa dr Petrom Petrovićem pristupa zaštitnim istraživanjima na površinama predviđenim za izgradnju akumulacionih bazena, od ukupno 12400 ha.

U toku ovih istraživanja plan Medijane je dopunjen barakama severno od žitnice (tri trakta građevina sagrađenih u obliku ćiriličnog slova P), dvema vilama rustikama (objekti E i G) i manjim sezonskim objekatima (objekti A, B, C, D). Na istočnoj strani vile sa peristilom su otkrivene prostorije, pandan barakama sa zapadne strane vile.

U periodu od 2000. do 2007. godine, pod rukovodstvom dr Miloja Vasića, pokrenuta je realizacija ideje Arheološkog parka Medijana, pa je u Arheološkom institutu napravljena idejna skica, a u Zavodu za urbanizam u Nišu idejni projekat. U tom razdoblju istražen je veći deo “Konstantinove vile”, vojničke barake zapadno od vile sa peristilom, ogradni zid, monumentalni ulaz u kompleks Konstantinove vile, izvršena je revizija impluvijuma i hodnika između vile sa peristilom i termi, a konstatovane su i dve ranohrišćanske crkve.

U kampanjama 2010-2011. godine nastavljeno je sa istraživanjima prostora vile sa peristilom. Tokom dve godine arheoloških istraživanja gotovo ceo prostor vile sa peristilom biva arheološki istražen, ali 2012. godine ideja o rekonstrukciji dela vile biva napuštena i Ministarstvo kulture Republike Srbije donosi odluku o podizanju zaštitne balon konstrukcije iznad vile, usled čega od januara 2013. godine započinju zaštitna arheološka iskopavanja na prostoru stopa za nosače stubova zaštitne konstrukcije.

Istovremeno se pristupa i arheološkim istraživanjima prostora triklinijuma A, odnosno unutar zgrade muzeja.

U nastavku arheoloških istraživanja na Medijani, od 2015. godine, u potpunosti je istražen prostor stibadijuma B, prostor između stibadijuma B i termi, a nastavljeno je i sa denivelacijom severozapadnog dela Konstantinove vile.

Ovim arheološkim istraživanjima je omogućeno potpuno otkrivanje, konzervacija i prezentnost izuzetnog mozaika na prostoru stibadijuma B, unutar koga je otkriven i jedinstven način grejanja, do tada nepoznat na prostoru Medijane.

2019. godine su nakon više od pola veka nastavljena arheološka iskopavanja termi u severozapadnom uglu Konstantinove vile, da bi u 2021. godini bio izveden projekat konzervacije i prezentacije termi sa čijim se izvođenjem počinje 2022. godine.

U drugoj graditeljskoj fazi, piše Arheološki institut, preuzete su velike rekonstrukcije u središnjem rezidencijalnom kompleksu – vila sa peristilom je ukrašena mozaicima sa geometrijskim, vegetabilnim i figuralnim motivima, od kojih su najznačajniji mozaik na ulazu u salu za prijeme sa predstavom Lede i labuda sa rečnim božanstvom i mozaik sa predstavom glave Meduze u sali za audijenciju.

Mozaici unutar prostorija svečanog karaktera su znatno kvalitetniji od mozaika u drugim prostorijama vile i ukazuju na jasan uticaj dvorske radionice mozaika, sudeći po njihovom visokom tehničkom i umetničkom dometu.

Zidovi stibadijuma A i B su bili obloženi parapetnim pločama, a gornje zone zidova stibadijuma B kao i kupola, su bili ukrašeni pozlaćenim mozaičkim kockicama. Zidovi u drugim zdanjima su bili oslikani fresko-slikama različitih boja i motiva, pri čemu se jasno uočava imitiranje u slikanju mermernih parapetnih ploča, razdelnih traka i lajsni.

Čitav prostor vile je bio ukrašen mitološkim skulpturama od porfira i mermera, koje predstavljaju različita božanstva, polubožanstva i mitološke žanr scene. Pored mermernih statua Dea Dardanije, Venere sa delfinom, mitoloških scena iz Herkulovih 12 podviga i Dionizijskih scena, naročito značajan je grupni nalaz fragmentovanih porfirnih i mermernih statua, otkriven u arheološkim iskopavanjima 1972. godine u prostoriji w-4 vile, među kojima su skulpture Asklepija i Higije, Asklepija sa Telesforom, Afrodite Sosandre/Europe/Heliote, Herkula, Hermesa, Dionisa, članova Dionisovog tijasa (Menada, Satir).

Uz to, izuzetan je i nalaz bronzane ograde koja se sastoji od tabli (cancelli) između kojih su bile postavljene herme sa bistama božanstava Asklepija i Lune (biste Higije i Sola nisu pronađene). Ova ograda, napravljena oko 324. godine, po svoj prilici je stajala na prolazu u apsidalnu salu za prijeme.

Vila sa oktogonom, istražene površine od oko 2000 m2, deo je luksuznog stambeno-ceremonijalnog kompleksa, sa više različitih celina među kojima je i zapadni deo oblikovan kao oktogon, ali i prostrani parkovi i vrtovi povezani tremovima. Nalazi mermernih oplata, mozaika sa geometrijskim motivima i fragmenata najverovatnije mitoloških skulptura, ukazuju da je vila bila bogato dekorisana.

…nastaviće se