Niš – kolevka srpske vojne avijacije

Mnoge će iznenaditi da su golubi pismonoše, balonske jedinice, vodonične centrale za punjenje balona ili Trupalsko polje kod Niša pojmovi koji su usko vezani za stvaranje i razvoj srpske vojne avijacije i da precizno određuju prve pionirske korake srpskog vojnog vazduhoplovstva. Počeci su bili možda slabašni, sa lošim avionima i nedovoljno obučenim pilotima, ali su srpski avijatičari brzo učili, brže od drugih, sazrevali u ratovima, tako da je srpska avijacija izrasla u važnu kariku srpske borbe za slobodu protiv raznih zavojevača.

Avijacija je na početku dvadesetog veka bila rezervisana za velike države, a mala i nerazvijena Srbija se formiranjem avijacije svrstala među prvih 15 zemalja u svetu koje su uvele vazduhoplovstvo u svoje oružane snage, dok je upotrebom avijacije u ratu postala jedna, od samo pet zemalja, čije je vazduhoplovstvo upotrebljeno u ratu i čiji su vazduhoplovci stekli ratna iskustva. Upis u malobrojne zemlje koje su razvijale sopstvenu avijaciju govori da je tadašnja Srbija dobro razumela značaj avijacije za budućnost srpske vojske i srpskog naroda, što je uostalom i omogućilo da krajem prošle godine Srbija sa ponosom obeleži sto deset godina srpske avijacije. Svečana akademija, polaganje venaca na spomenike vazduhoplovcima, naučni skup na ovu temu u organizaciji niškog gradskog odbora Subnor-a i još čitav niz manifestacija održani su u Nišu, gradu koji je po mnogo čemu kolevka srpske avijatike.

Dan RV i PVO slavi se 24.decembra, u znak sećanja na isti dan iz davne 1912.godine kada je rešenjem vojvode Radomira Putnika formirana Vazduhoplovna komanda sa sedištem u Nišu, u čiji sastav su ušle aeroplanska eskadra, balonsko odeljenje sa vodoničkom centralom i odeljenje golubije pošte. „Vazduhoplovni koreni sežu još dalje u prošlost – tvrdi vrstan poznavalac stvaranja i razvoja srpske avijatike dr Zoran Pešić- Aleksandar Obrenović je, na primer, već 1893.godine naredio da se u svakoj diviziji obrazuju vazduhoplovna odeljenja, koja su u prvi mah vezana za preteče avijacije u vidu izviđačkih vazduhoplovnih balona i golubova pismonoša. Kapetan Kosta Miletić je 1901.godine upućen u rusku specijalnu školu, a sedam godina kasnije je podigao objekte za golubiju stanicu i balonsku četu srpske vojske u Medoševcu, na mestu sadašnjeg vojnog aerodroma u Nišu. Srbija svoje prve balone, vodoničnu centralu i drugu opremu nabavlja u Nemačkoj, Rusiji i Švajcarskoj i u balkanskim ratovima koristi balone za izviđanje, dok su golubovi prenosili informacije sa balona i između golubijih stanica Pirot i Niš“.

U Srbiji nije bio dug put od golubije pošte i balona do aviona, pošto je mala balkanska državica samo devet godina nakon leta braće Rajt formirala Vazduhoplovnu komandu i aeroplansku eskadru. Prvi balkanski rat je uveliko trajao kada su avioni, kupljeni u Francuskoj, posle velikih peripetija, stigli u luku Solun, a potom im je određen prvi i matični aerodrom u Srbiji na Trupalskom polju kod Niša. U ataru sela Trupale uređena je površina za poletanje i sletanje i postavljeni montažni platneni hangari za smeštaj aviona i tehnike za održavanje.

„Borbeno krštenje je srpska avijacija imala kod Skadra, gde su srpski avijatičari pružili pomoć vojsci Crne Gore izvršivši prvo bombardovanje iz vazduha u istoriji svetskog vojnog vazduhoplovstva, mada su balkanski ratovi, zapravo, predstavljali pravu ratnu školu za srpske vazduhoplovce – ističe dr Zoran Pešić – Vazduhoplovstvo srpske vojske je već u Prvom svetskom ratu doprinelo veličanstvenim pobedama na Ceru i Kolubari 1914.godine. Srpska aeroplanska eskadra je bazirala na aerodromu Požarevac, gde je na jednom od aviona ugrađen pešadijski mitraljez, tako da je srpsko vazduhoplovstvo dobilo i prvi borbeni avion, koji je uspešno dejstvovao i iznenadio neprijatelja koji je navikao na nenaoružane srpske avione. Na Solunskom frontu su prvu vazdušnu pobedu ostvarili kapetan Branko Vukosavljević i potporučnik Miodrag Miletić koji su 2.aprila 2017. godine oborili nemački avion. Miletić će kasnije postati najuspešniji srpski pilot na Solunskom frontu sa tri potvrđene pobede“.

U Balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu srpsko vazduhoplovstvo koristilo je 4 balona, 180 aviona, 36 tipova i modela, većinom dobijenih od saveznika, dok su četiri zaplenjena od neprijatelja. U tom šestogodišnjem periodu je srpska avijatika prošla dug put razvijajući se skoro uporedo sa dostignućima nauke i tehnike tog doba i neprestano uvećavajući svoju ulogu u ratnim dešavanjima. Vreme je to u kom Srbija dobija i svoje prve vazduhoplovne junake poput kapetana Koste Miletića, kapetana Jovana Jugovića, kapetana Miodraga Tomića ili poručnika Živojina Stankovića. Jedan pilot se, ipak, izdvaja i danas znamo da je narednik Mihailo Petrović vredan svih legendarnih priča koje o njemu kruže.

„Do pre nekoliko decenija narednik Mihailo Petrović je bio skriveni džin srpskog vazduhoplovstva – kaže pilot, pukovnik u penziji i ratni komandant eskadrile „Škorpioni“ Milorad Đošić – Sakrivali su ga u enciklopedijskim podrumima, a njegovo spominjanje bilo je onako usputno i stidljivo, tako da pokolenja posle 1945. godine praktično nisu ni znala za njega, baš kao ni za njegovog zemljaka Radivoja Raku Ljutovca, utemenitelja srpske ARJ PVO. Uspeli smo, zahvaljujući znoju entuzijasta, da razbijemo gvozdene obruče i izvučemo narednika Petrovića iz zaborava“.

Mihailo Petrović, iz sela Vlakča kod Kragujevca, je srpski pilot sa pilotskom dozvolom broj jedan i prvi srpski pilot koji je izgubio život na borbenom zadatku. Životna i vojna karijera su Petrovića vodile od topolivničarskog zanata i Artiljerijske škole u Kragujevcu, preko službovanja u Gardijskom artiljerijskom puku u Nišu, Kragujevcu i Beogradu, pa do prijavljivanja na konkurs za avijaciju i školovanje pilota u Francuskoj. Mihailovu sposobnost i veštinu su brzo uočili francuski instruktori, omogućili mu da posle samo 22 dana obuke izvrši samostalan let na dvokrilcu, kojim je pokazao da je nesporno najbolji srpski pilot. Pilot -narednik Mihailo Petrović je po povratku u zemlju raspoređen na prvi vojni aerodrom u Nišu, na Trupalskom polju, gde je izvodio trenažne letove, ali je ubrzo upućen u novoformirani Primorski aeroplanski odred kako bi pružao vazdušnu podršku crnogorskim trupama koje su opsedale Skadar.

„Odmah po montiranju aviona na privremenom aerodromu Barbaluši, desetak kilometara od Skadra, krenuo je u akciju, uspešno nadleteo liniju fronta, izviđao položaje, ali su pri sletanju jake termičke struje uzrokovale propinjanje i naglo okretanje aviona, tako da je narednik Mihailo Petrović tragično ispao iz aviona sa visine od hiljadu metara i poginuo – govori ratni komandant eskadrile Skorpioni Milorad Đošić – On je prva žrtva srpskog vojnog vazduhoplovstva i drugi svetski avijatičar koji je poginuo na borbenom zadatku. Svako prisećanje na njega nameće pitanje koje, i kada ne bude izgovoreno, ostaje da lebdi u vazduhu: Da li smo se dovoljno odužili prvencu našeg neba, našem Ikaru, prvom polomljenom krilu srpske vojne avijacije? Njegov lik je na sreću definitivno postao simbol vremena u kome je Srbija i u vazduhoplovstvu išla u korak sa velikim svetom. Deluje nestvarno, Srbija uvodi avijaciju u naoružanje kada se Amerika tek sprema da to učini, dok je engleski RAF formiran tek 1918.godine“.

Nakon završetka Prvog svetskog rata je u Novom Sadu formirana Vazduhoplovna komanda vojske Kraljevine Jugoslavije, vazduhoplovni arsenal i prva pilotska škola. Okosnicu vazduhoplovstva novostvorene države činilo je, naravno srpsko vazduhoplovstvo. Ovaj period karakteriše izgradnja prvih vojnih aerodroma sa svom potrebnom infrastrukturom, razvoj avio-industrije i nabavka savremenih aviona lovačke, izviđačke i bombarderske namene iz inostranstva, kao i njihova izrada na osnovu licence. Sveobuhvatan pogled na broj aerodroma, aviona, obučenih pilota i druge okolnosti govori da je Kraljevina Jugoslavija imala snažno vazduhoplovstvo, što se, uostalom, i pokazalo u aprilskom ratu 1941.godine. Malo je poznato da je avijacija Kraljevine vodila u tim prvim borbenim danima žestoke borbe, kako za odbranu Beograda, tako i drugih krajeva Jugoslavije.

Opsežna istraživanja istoričara i publiciste Aleksandra Ognjevića potvrđuju da se Prva vazduhoplovna lovačka brigada, posebno njen 6. lovački puk, borila svom snagom na nebu iznad Beograda i da su piloti te jedinice imali čak trista avio poletanja. „Odnos snaga u vazduhu je bio deset prema jedan u korist neprijatelja, ali su se piloti Kraljevine bez obzira na nesrazmernu snagu protivnika dostojno suprostavili u osmodnevnoj vazdušnoj bitki – ističe Aleksandar Ognjević – Branioci Beograda su na oltar otadžbine položili jedanaest života, dok ih je šestorica teže ili lakše ranjeno. Svedoci su tih dana sa zemlje pratili uzbudljive borbe, vazdušne napade i protivnapade, mitraljiranja, nemačke i naše aeroplane kako u vidu buktinje padaju u rejonu Beograda, Srema i Banata“.

Bilo je i drugih borbi širom jugoslovenskog neba, među kojima se posebno izdvaja vazdušna borba poznata u istoriji kao „Režanovački nebeski boj“. Ona se odigrala iznad Kumanova i u njoj su zabeleženi dotad neviđeni primeri herojstva pilota, poput poručnika Tanasića, koji je, ostavši bez municije, svojim avionom udario u napadača, da bi u strahovitoj eksploziji nestala oba aviona i pilota. Vazdušne borbe su vođene i iznad Kragujevca, Banjaluke i drugih gradova, a u njima je jugoslovenska borbena avijacija izvela 1414 poletanja i izgubila 135 letača. Veliki broj pilota je uspeo da se svojim letelicama prebaci u Grčku, a potom u Kairo, gde su se stavili na raspolaganje britanskom vojnom vazduhoplovstvu (RAF).

Aktivnosti jugoslovenskog vazduhoplovstva obnavljaju se krajem 1944. godine operacijama izviđanja i bombardovanja teritorija u okupiranoj Jugoslaviji, a u međuvremenu je formirano i jugoslovensko partizansko vazduhoplovstvo.

Razvoj vazduhoplovstva posle Drugog svetskog rata može se po rečima načelnika katedre Operatike u ŠNO Zorana Jakovljevića sažeti u nekoliko osnovnih pravaca koji u suštini prate duh savremene naučne vazduhoplovne misli, doktrine i tehnološkog razvoja u svetu. „Oslonac na vlastite snage je imao prioritet – tvrdi Zoran Jakovljević – što je omogućilo da se stvori snažno RV i PVO sa sopstvenom naučnom i tehnološkom bazom, koje je, na primer, izvezlo 200 aviona, školovalo i usavršavalo pilotski kadar iz više država (Libija, Zambija) i održavalo i remontovalo sve avione i sredstva vlastitim znanjem i radom. Proces modernizacije vazduhoplovstva započeo je odmah posle Drugog svetskog rata, kako obnovom porušenih vazduhoplovnih objekata, tako i konstrukcijom i izgradnjom aviona domaće proizvodnje (Galeb, Jastreb, Supergaleb, Orao), ali i nabavkom inostranih klipnih i mlaznih aviona (Šuting star, Tanderdžet, Sejbr). Šezdesete godine prošlog veka donose prekretnicu, pošto posle popuštanja zategnutosti sa SSSR-om u domaće vazduhoplovstvo stiže MIG-21 koji leti brže od dva maha, a pored topova nosi i rakete. RV i PVO nabavlja kasnije i u to vreme čuveni avion – eskadrilu Mig-29. Raspad nekadašnje države, građanski ratovi i Nato agresija usporavaju razvoj srpskog vojnog vazduhoplovstva, pogotovo, što su u Nato agresiji najvećim delom uništeni ili oštećeni vazduhoplovni kapaciteti“.

Od samog početka upotrebe avijacije u ratne svrhe pokazalo se da je u borbenim dejstvima u vazduhu i po ciljevima na kopnu i vodenoj površini pilot osnovni činilac borbene moći avijacije, koji neposredno upotrebljava oružje u sastavu grupe ili kao pojedinačni borac, sjedinjujući znanja i umeća više desetina stručnjaka koji opslužuju i pripremaju avion za let. Pilot i nekadašnji komandant prištinske vazduhoplovne baze Dragoljub Ilić naglašava da su srpski piloti, poput našeg naroda i njegove vojske, uvek branili nacionalni integritet, slobodu i nezavisnost, što je presudno uticalo na njihovo poimanje rodoljublja, časti, borbenog morala i ljubavi prema otadžbini.

„Primeri iskazanog heroizma pilota u 110-godišnjem opstajanju srpske vojne avijacije služe mlađim generacijama kao uzor kako se časno brani srpsko nebo – govori nekadašnji komandant prištinske vazduhoplovne baze Dragoljub Ilić – Bilo je takvih primera u balkanskim ratovima, Prvom i Drugom svetskom ratu, ali su srpski piloti u ratu 1999. godine pokazali da su ne samo dostojni naslednici branilaca srpskog neba kroz istoriju, već i da su se uvrstili u legende poput Sinđelića, Mišića, Gavrilovića i drugih junaka. Devet pilota je u prvim ratnim danima upućeno na zadatak presretanja neprijateljskih aviona u vazdušnom prostoru iznad Jugoslavije. Kakva je to hrabrost bila, krenuti na silu koja ima 600 najsavremenijih letelica. Neki su se spasili, ali su potpukovnici Milenko Pavlović i Života Đurić i major Zoran Radosavljević poginuli. Svu trojicu možda najbolje oslikava postupak komandanta 204. avijacijskog puka potpukovnika Milenka Pavlovića koji je zadržao mlađeg kolegu, izvukao ga iz kabine i rekao „Majku Vam dečju, nećete Vi da ginete, ja ću“. Poleteo je prema Valjevu, svom rodnom kraju, ustremio se na 16 Nato aviona i stradao u neravnopravnoj borbi. Danas vojni aerodrom Batajnica i glavna ulica u Batajnici nose njegovo ime, dok se krilo aviona kojim je leteo nalazi na spomen česmi u rodnom selu Pavlovića Gornjem Crniljevu“.

Srpsko Ratno vazduhoplovstvo i PVO postaje poslednjih godina jedno od najsnažnijih u regionu, pre svega zbog nabavke modernizovanih aviona Mig-29, modernizacije Orla i Supergaleba, uvođenja u operativnu upotrebu klipnog aviona Lasta za školovanje pilota, nabavke višenamenskih helikoptera H 145 i druge vazduhoplovne tehnike. Nije tajna da se pregovara o kupovini 12 novih francuskih Rafala, koji ravnopravno izvršava zadatke protivvazduhoplovne odbrane, premoći u vazdušnom prostoru i dejstva vazduh-tlo. Počinje i proizvodnja bespilotnih letelica Pegaz, najavljena je kupovina turskih Barjaktara i kineskih dronova, što sve govori da će Srpsko RV i PVO biti daleko snažnije, efikasnije i ubojitije u odbrani srpskog neba. Pomenute su ove reči i na svečanoj akademiji povodom 110 godina od osnivanja srpske vojne avijacije koja je održana u Nišu 24. decembra 2022.godine. Svečanoj akademiji u niškom Domu Vojske Srbije prisustvovali su komandant RV i PVO general-potpukovnik Duško Žarković, predsednik SUBNOR-a Srbije Vidosav Kovačević, gradonačelnica Niša Dragana Sotirovski, predstavnici boračkih udruženja i drugi gosti. General Vidosav Kovačević i gradonačelnica Dragana Sotirovski su u svojim govorima podsetili na bogatu tradiciju srpskog vojnog vazduhoplovstva i ukazali koliko je za razvoj srpske avijatike značajan grad Niš, dok je član predsedništva SUBNOR-a Anđelko Milićević iskazao uverenje da će u narednoj godini biti realizovani projekti podizanja spomenika prvom vojnom pilotu naredniku naredniku Mihailu Petroviću i junaku bitke na Čegru Stevanu Sinđeliću.

Gradski odbor SUBNOR-a Niš organizovao je i okrugli naučni sto „Sto deset godina od stvaranja i razvoja srpske vojne avijatike“ na kome su na objektivan i nepristrasan način razmatrana važna pitanja iz istorije srpske vojne avijatike. „Srpska avijatika i avijacija Kraljevine Jugoslavije su u novoj istoriji, posle Drugog svetskog rata, potisnute – tvdi dr Zoran Pešić – a slaba kultura sećanja dovodi do revizije prošlosti i njene instrumentalizacije u korist različitih interesa i ciljeva“. Pozitivnih pomaka u kulturi sećanja ima, pokreću se širom Srbije akcije, regate, podižu se spomen česme, daju nazivi ulica i preduzima čitav niz aktivnosti na planu popularizacije i očuvanja sećanja na istaknute avijatičare.

Dr Vidimir Veljković posebno naglašava da se Niš, kao kolevka srpske avijatike, u kojoj su vazduhoplovci prisutni od 1912.godine, na sebi svojstven način odužio vazduhoplovcima.

„Nišlije su pionirima srpske avijatike i drugim vazduhoplovcima izgradili spomenik Ikar i spomenik palim avijatičarima u Drugom svetskom ratu, Vojnom aerodromu Niš su ime dali po naredniku pilotu Mihailu Petroviću, ulicu koja vodi prema vojnom aerodromu su nazvali ulicom vazduhoplovaca, objavili mnoštvo knjiga i feljtona, održali brojne manifestacije i izložbe povodom godišnjica“.

Spomen soba Aerodroma Niš i srpske avijatike, otvorena 1997.godine, nažalost, više ne postoji. Živomir Podovac, Zoran Pešić, Goran Savić i drugi entuzijasti su godinama radili kako bi prikupili mnogobrojne eksponate vezane za stvaranje srpske avijatike, delovanje između dva svetska rata i posle rata. Spomen sobu je u međuvremenu posetilo desetine hiljada ljudi, svedočila je o doprinosu Niša srpskoj avijaciji, ali je iz nepoznatih ili nadasve proceduralnih razloga uklonjena.

Zoran MILADINOVIĆ